Koku ve Aromaterapi

Koklama insan beyninde en ilkel duyulardan birisidir. Koklama, beyinde bulunan reseptörlerin uçucu yağlardaki (koku molekülleri) kimyasallara yanıtı sonucu oluşan bir kimyasal reaksiyondur (Cui et al., 2022). İnsanlarda, koku duyusu nöronlarını kodlayan 400 işlevsel gen bulunur. Koku, koku alma epitelinde (olfaktör epitel), burun mukusunda eriyen koku maddeleri ile teması sağlayan milyonlarca koku alma nöronu (yaklaşık altı milyon) sayesinde saptanmaktadır. Ardından bu nöronlar beyindeki koku alma ampulüne (olfaktör bulb) sinyaller göndermektedir. Olfaktör bulb, duygularımızın oluştuğu, geliştiği hatta yönetildiği limbik sistemin hemen önündedir.Böylece koku duyusu iletici hücreler aracılığıyla amigdalaya ve limbik sisteme ulaştırılır (Akben & Coşkun, 2018).

Koku inhalasyonla burun mukozasından kan dolaşımına girebilmektedir. Şakakların hemen yanında bulunan temporal lob koku duyusunun kaydedildiği merkezdir. Bir damla uçucu yağı yarım çay kaşığı zeytinyağı içine damlatarak şakaklarınıza uygulayabilirsiniz.

Limbik sistemin ana yapıları amigdala, hipokampüs, anteriyor talamus ve hipotalamustur. Amigdala ve hipokampus, hafıza ve duyguların işlenmesinde ve koku alma uyaranlarının hareketinde yer alan önemli parçalarıdır. Limbik sistem çoğu duygusal girdiyi alır ve istemli istemsiz motor merkezlere iletir. Kokuların, santral sinir sistemi ya da refleks sistemi etkileyerek solunum, nabız ve kan basıncı üzerinde etkileri olduğu bilinmektedir (Eren & Öztunç,2016).

İlginç olan, diğer tüm duyular talamusa uğrarken doğrudan beyin korteksine giden tek duyu, koku duyusudur. Belki de koku ve limbik sistem arasındaki bu doğrudan bağlantı nedeniyle bazen bir koku, bizde güçlü duygulara neden olan bir hatıramızı canlandırabilir (Eren & Öztunç, 2016). Diğer duyular ile koku duyusu arasındaki bu farklılık koku duyusunun bilinçli bir farkındalık olmaksızın organizmanın otomatik davranış şekilleri geliştirmesine sebep olmaktadır. Kokular öğrenilmiş duygusal deneyimlerimizdir. Limbik sistem dışarıdan aldığımız kokular tarafından uyarıldığında nörokimyasallar salınarak vücutta hissedilen durumu değiştirebilir. Aynı zamanda sakinlik ve iyilik durumu oluşturur (Öz, 2020).

Ekler

Literatür çalışmaları incelendiğinde, insomnianın (uykusuzluk) aromaterapi ile tedavisinde sıklıkla kullanılan uçucu yağların lavanta, bergamot, nane ve papatyaya ait olduğu görülmüştür. En çok kullanılan aromaterapi yönteminin de inhalasyon (soluma) olduğu tespit edilmiştir. 3-4 damla uçucu yağ kaynayan suya damlatılarak birkaç dakika derin nefes alınarak uygulandığında, uyku kalitesini arttırdığı, yastığa damlatılan birkaç damla uçucu yağında, uykuya geçişini hızlandırdığı bildirilmiştir (Taştan, 2020).

Bazı araştırmacılar lavantanın psikolojik etkilerini limbik sistem, özellikle amigdala ve hipokampüs üzerindeki etkilerine bağlamaktadır. Çalışmalar depresyonun monoamin eksikliği veya dengesizliğinden kaynaklanabileceğini göstermiştir. Serotonin (5-HT) yolaklarının azalmış aktivitesinin, depresyon patofizyolojisinde rol oynadığı bildirilmiştir. Ayrıca, gamma aminobutirik asidin (GABA) de azaldığı görülmüş ve bu azlık antidepresan ilaçlar ile hipokampüste tersine çevrilmiştir. Lavantanın koklama yoluyla benzodiazepinlere benzer bir etki yarattığı ve amigdalada GABA'yı (gamma aminobütirik asit) arttırdığı bildirilmiştir (Jafari et al. 2020).

Bir hayvan çalışmasında, bir uçucu yağ türü olan limon yağının, prefrontal korteks ve striatumdaki 5-HT’nin metabolik dönüşümünü önemli ölçüde hızlandırdığı bulunmuştur. Depresif semptomları iyileştirmek için antidepresanlar olarak kullanılan SSRI’ların etkisine benzer etki yaptıkları görülmüştür (Öz, 2020).

Gül yağı aromasının sıçanların öğrenme davranışları üzerine etkisinin araştırıldığı bir çalışmada 14 adet sıçana labirent testi uygulanmış. Sıçanların kafesine pamuklu bir bez üzerinde günde üç damla (150 µl) saf gül esans yağı (Gülbirlik, Isparta) damlatılmış. 8 gün boyunca uygulama devam etmiş ve tüm hayvanların labirentte yemi bulmak için geçirdikleri süre kaydedilmiş. Gül esans yağı uygulanan sıçanların labirent testinde, hedefe varmak için harcadıkları sürenin kontrol grubuna göre daha kısa olduğunu tespit edilmiş. Bu etki, koku yollarının hipokampusu etkilemesine bağlı olabilir ya da anksiyolitik özelliği olan gül esans yağı duygu-durum düzenleyici ve stresi azaltıcı etkisiyle de bu etkiyi ortaya çıkabilir sonucuna varılmış (Evren et al. 2007).

Alıntılar
Akben, C., & Coşkun, H. (2018). Aromatik kokuların bilişsel ve duygusal etkileri üzerine bir inceleme. Kalem Eğitim ve İnsan Bilimleri Dergisi, 8(1), 215-235.
Eren, N. B., & Öztunç, G. (2016). Sağlık Çalışanlarında Aromaterapinin Stres ve Anksiyete Üzerine Etkisi. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 5(4), 107-111.
Evren, K. Ö. S. E., Sarsılmaz, M., Ögetürk, M., İlter, K. U. Ş., Kavaklı, A., & Zararsız, İ. (2007). Öğrenme davranışlarında gül esans yağ aromasının rolü: deneysel bir çalışma. Fırat Tıp Dergisi, 12(3), 159-162.
Fidan, R. Ü. (2018). Koku Duyusunun Diğer Duyulardan Farki ve Farkliliğin Evrimsel Perspektifle Değerlendirilmesi. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(35), 743-756.
Jafari, A., Elyasi, F., Taraghi, Z., Ilali, E. S., & Moosazadeh, M. (2020). A systematic review of the effects of aromatherapy with lavender essential oil on depression. Central Asian Journal of Global Health, 9(1).
Pizzoli, S. F. M., Monzani, D., Mazzocco, K., Maggioni, E., & Pravettoni, G. (2022). The Power of Odor Persuasion: The Incorporation of Olfactory Cues in Virtual Environments for Personalized Relaxation. Perspectives on Psychological Science, 17(3), 652-661.
Merve, Ö. Z. (2020). Duygu Durum Bozukluklarının Tedavisinde Aromaterapi Uygulamaları. Geleneksel ve Tamamlayıcı Anadolu Tıbbı Dergisi, 2(3), 42-50.
Taştan, P. (2020). Sporcularda Uykusuzluğun Aromaterapi ile Tedavisi. Sportif Bakış: Spor ve Eğitim Bilimleri Dergisi, 7(7-2), 151-158.
Ürkmez, H. (2022). Koku hafızası bağlamında “Sümbül Kokusu” ve Odun Kokusu adlı eserler üzerine bir inceleme. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (30).